-Fatih Dönmez
Giriş
Son dönemde gittikçe artan silahlı çatışmalar sonucunda yeni bir kavram da sıkça duyulmaya başlandı: Beyaz fosfor. Özellikle Suriye’deki çatışmalarda rejim güçlerinin beyaz fosfor kullandığına yönelik haberler ve ortaya çıkan görüntüler bu silahın/mühimmatın kullanımını daha da tartışılır hâle getirdi. Uluslararası toplumda, bilhassa sivillere verdiği zararlar nedeniyle beyaz fosforun yasaklanması ve kullanımının engellenmesi gerektiği yönündeki görüşlerin sayısında da bir artış vardır. Bu nedenle, son derece önemli bir konu hâline geldiğini düşündüğüm beyaz fosforun, uluslararası hukuktaki güncel durumunu incelemeye çalışacak ve konu hakkındaki görüşlerimi belirteceğim.
Beyaz Fosfor ve Etkileri
Beyaz fosfor, bazı silahlarda yakıcı ve zehirli etkileri nedeniyle kullanım alanı bulan kimyasal bir maddedir.[1] Oksijen ile temas ettiği an çabucak yanma özelliğine sahip olması ve ardından çıkardığı yoğun duman[2], beyaz fosforu askeri anlamda avantajlı bir konuma getirmektedir. Fakat insan bedeni ve sağlığı üzerindeki olumsuz etkileri ve sebep olduğu acı da beyaz fosforun kullanımını tartışmaya açmaktadır.[3] Öyle ki beyaz fosforun cildi kemiğe kadar erittiği, nefes almayı engellediği ve düşük bir ihtimalin gerçekleşmesi sonucu hayatta kalan kurban üzerinde tedavisi neredeyse imkânsız hasarlar bıraktığı hakkında çok sayıda rapor bulunmaktadır.[4] Bunun yanı sıra suya, toprağa ve yanarken zehirli bir gaz çıkarması nedeniyle de havaya verdiği zararlarla da etkisi büyümektedir.[5]
Beyaz Fosfor ve Uluslararası Antlaşmalar
Beyaz fosfor kullanımını özel olarak yasaklayan bir antlaşma bulunmamaktadır.[6] Fakat beyaz fosforun özellikle iki uluslararası antlaşma kapsamına girebileceği ifade edilmektedir.
İlk olarak beyaz fosforun yanıcı-yakıcı özellikleri nedeniyle Belirli Konvansiyonel Silahlar Sözleşmesi’nin (CCW) III numaralı Yakıcı Silahların Kullanımının Yasaklanması veya Kısıtlanması Protokolü[7] kapsamına girdiği belirtilmektedir.
Protokolün 1. maddesi: “Yakıcı silah, hedefe ulaşan maddenin oluşturduğu kimyasal reaksiyon sonucunda ateş veya sıcaklık etkisiyle, öncelikli amaç olarak hedefi yakmayı tasarlayan her türlü silah veya mühimmattır.” şeklinde bir tanım yapmaktadır.[8] Maddenin devamında yakma özelliğinin ikincil ve görece küçük etkide olmasının, mühimmatı yakıcı silahlar kategorisinden çıkaracağı hükmü de göz önüne alındığında, öncelikli amacın hedefi yakmak olması kısmının önemi ayrıca vurgulanmaktadır.[9] Beyaz fosforun öncelikli amacının bir sis perdesi oluşturarak düşmanın özellikle uçan hedefleri görmesini engellemek olduğunu ve yakma özelliği etkisinin küçük kaldığını ifade eden görüşlere göre beyaz fosfor, yakıcı silahlar kategorisine ve dolayısıyla da III. Protokol kapsamına girmemektedir.[10] Buna ek olarak, Irak’ta beyaz fosfor kullandığı bilinen ABD’den bazı askeri yetkililer de beyaz fosforun hava bombardımanı için işaretleyici olarak kullanıldığını belirterek, beyaz fosforu III. Protokol kapsamında değerlendirmemişlerdir.[11]
Ayrıca III. Protokol’ün 2. maddesi uyarınca yakıcı silahların kullanımı bütünüyle yasaklanmamış ve belirli sınırlar altında izin verilmiştir. Bu sınırlar ise genel olarak yakıcı silahların sivil hedeflere karşı kullanımını engellemek üzerinedir. Bu nedenle öncelikli hedefi yakmak olan bir silahın, sivillere karşı kullanılmadığı sürece düşman askeri hedeflere karşı kullanılmasının sözleşmeye aykırı olmadığı belirtilmektedir.[12]
İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW), tanımdaki öncelikli hedefin yakma oluşunun bir yasal boşluğa sebebiyet verdiğini, devamındaki ikincil etki istisnasının da bir belirsizlik oluşturduğunu ve sivillerin tam anlamıyla koruma altına alınmadığını savunmaktadır.[13] Nitekim yukarıda da verdiğimiz örneklere benzer bir şekilde beyaz fosfor kullandığını kabul eden birçok askeri unsur, bu silahı bir duman perdesi oluşturmak veya uçaklara yol göstermek amacıyla kullandığını söylemekte, buna rağmen sivil kayıplara da sebebiyet vermektedir. Tanımı dar yorumlayan görüşlere rağmen beyaz fosforun yarattığı etkiler göz önüne alındığında, silahın öncelikli amacının yakmak olduğunu savunabilir ve silahı III. Protokol kapsamında değerlendirebiliriz. Yine de bu sözleşme kapsamında beyaz fosforun askeri hedeflere karşı kullanımının yasaklanmadığı açıktır.
Bir başka uluslararası antlaşma ise Kimyasal Silahlar Sözleşmesi’dir (CWC).[14] Sözleşme, kimyasal silah kullanımını her koşulda yasaklamaktadır. Fakat, yakıcı silahlarda olduğu gibi bu sözleşmede de tanım konusunda bir tartışma bulunmaktadır. Tanıma göre, bir silahın kimyasal silah sayılabilmesi için, silahın özel olarak bir kimyasal bileşen ile zarar verme veya öldürme amacı gütmesi gerekmektedir.[15] Beyaz fosforun zehirli bir kimyasal olduğu konusunda tartışma olmasa da kimyasal silah tanımına uyup uymadığı tartışmalıdır.[16] Beyaz fosfor sözleşmede sayılan kimyasallardan olmamakla birlikte, özel olarak bir kimyasal ile öldürme amacı taşımadığını savunan görüşler de bulunmaktadır.[17] Ayrıca, yakıcı silahlardaki tartışmalara benzer şekilde beyaz fosforun gizleme ve yer belirtme amaçlarıyla kullanıldığında, sözleşme kapsamına girmediği fakat öldürme amacıyla kullanıldığında sözleşme kapsamına girebileceği de bir başka bakış açısıdır.[18] Buna karşın beyaz fosforun ortaya çıkardığı gazın zehirli olması, bir kimyasal reaksiyon sonucunda deriyi yakmasından hareketle, sözleşmedeki tanımın geniş bir tanım olduğunu ve beyaz fosforu da kapsadığını bildiren görüşler de vardır. [19]
Beyaz Fosfor ve Uluslararası Teamül Hukuku
Uluslararası insancıl hukukta bir teamül kuralı olarak uluslararası nitelikte olan/olmayan bütün silahlı çatışmalarda “Gereksiz acıya neden olan savaş araç ya da yöntemlerinin kullanılması yasaktır.”[20] Bir silahtan beklenen etkinin, kullanımı ile mümkün olduğu kadar düşman unsurunu etkisiz hâle getirmek olduğu söylenebilir. Bu kural ile de silahların etkisiz hâle getirme görevini yerine getirirken fazladan bir acıya sebebiyet vermemesinin amaçlandığı çıkarımı yapılabilir. Kuralın daha iyi anlaşılması için bir örnek vermek gerekirse, süngü ile elde edilen etki testere dişli bir süngü ile de elde edilebilir, ancak testere dişli süngü elbette daha fazla acının doğmasına neden olacaktır.
Beyaz fosforun neden olduğu acı düşünülürse bu kapsamda değerlendirilebileceği açıktır.[21] Fakat savaşlarda kullanılan silahlar göz önüne alındığında -örneğin bir tüfekten çıkan mermi-, beyaz fosfor görece daha az öldürücü ve acı verici de olabilir.[22] Birçok devletin beyaz fosforun veya yakıcı silahların kullanımının yasak olmadığını ifade eden bildirileri de beyaz fosfor kullanımının bir teamül olarak yasak olduğu görüşünü savunmayı zorlaştırmaktadır. Uluslararası Kızılhaç Örgütü kurala yaptığı yorumda kimyasal silahları ve yakıcı silahları bu kapsamda değerlendirmiş, fakat bu konuda bir konsensüs olmadığını da belirtmiştir.[23] Nitekim yukarıda da beyaz fosforun kimyasal veya yakıcı silah kategorisinde olup olmadığının tartışmalı bir husus olduğundan bahsedilmişti.
Bir başka teamül hukuku kuralı ise “Ayrım gözetmeksizin vuran silahların kullanımı yasaktır.” şeklindedir.[24] Uluslararası insancıl hukukun en temel kurallarından sayabileceğimiz bu kural ile de sivil ve askeri unsurlar arasında ayrım yapmanın imkânsız olduğu silahların kullanımı yasaklanmak istenmektedir. Muhtemelen bu kurala en iyi örnek nükleer silahlar olacaktır. Özellikle dikkatli bir şekilde kullanılmadığında beyaz fosforun sivil kayıplara yol açacağı ve dikkatli kullanımda dahi etki alanının geniş olması nedeniyle istenmeyen sonuçlar doğuracağı açıktır. Nitekim bu noktadan hareketle beyaz fosforun bu kuralı ihlal ettiğini belirten görüşler bulunmaktadır.[25] Fakat, kanaatimce beyaz fosfor, III. Protokol’ün de öngördüğü bir şekilde sivil-asker ayrımı ilkesine uygun olarak kullanılabilecek bir silahtır. Geçmişte İsrail’in Gazze’de, ABD’nin Felluce’deki kullanımları buna aykırı örnekler olsa da sivil yerleşimlerinden uzakta yer edinen bir askeri üste, beyaz fosfor bu ilkeye aykırı bir şekilde kullanılmış olmayacaktır.
Sonuç
Beyaz fosforun gerek savaşan unsurlar gerekse siviller üzerinde acı verici etkilere neden olduğu bir gerçektir. Doğurduğu etkiler ve oluşturduğu görüntüler, bu silahın kullanımının yasaklanması veya en azından katı kurallar ile sınırlanması gerektiğini destekler niteliktedir.
Fakat uluslararası antlaşmalar ile getirilen bir yasaklama olmadığı sonucuna varılabilir. Öncelikle CCW’nin III. Protokolü’nün yapmış olduğu dar tanım ve sivillerin korunması hakkındaki kuralların katı olmaması nedeniyle beyaz fosfor bu yasak kapsamında sayılmamaktadır. İkinci olarak kullanım amacı ve kimyasal yapısı nedeniyle de CWC kapsamında bir yasaktan bahsetmek zordur.
Her ne kadar beyaz fosforun kullanımı geniş bir kesim tarafından eleştiriliyor olsa da devletlerin bu konuda bir görüş birliğine varmaması nedeniyle de bir teamül oluştuğunu söyleyemeyiz.
Bu nedenlerle, ne yazık ki beyaz fosforun güncel düzenlemeler ile kullanımının yasaklandığı sonucuna varabileceğimizi düşünmüyorum. Beyaz fosforun kullanımının sınırlanması gerektiği ve özellikle sivillere karşı kullanımının çok katı kurallarla yasaklanmış olması gerekliliği ise açıktır. Bunun ise HRW’nin görüşüne paralel olarak III. Protokol’deki tanımın beyaz fosforu da kapsayacak şekilde genişletilmesi ile olabileceğini düşünüyorum. Ayrıca sivillerin korunması yönündeki maddelerin de çekince yasağına tâbi olduğu açıkça belirlenmelidir. Her ne kadar devletler farklı amaçlarla bu mühimmatı kullanmakta ısrar etse de beyaz fosforun zararları konusunda görüş birliğinin oluştuğunu başka devletlerin kullanımlarına karşı bildirdikleri görüşlerden çıkarabiliriz. Bu nedenle bu yönde yapılacak bir düzenlemede ısrar etmek akıntıya karşı kürek çekmek olmayacaktır.
Sözü Geçen Çalışmalar
Aiesi, Matthew J. «The Jus in Bello of White Phosphorus: Getting the Law Correct.» Lawfare. 26 Kasım 2019. https://www.lawfareblog.com/jus-bello-white-phosphorus-getting-law-correct (erişildi: Nisan 2, 2021).
Christensen, Stian Nordengen. Regulation of White Phosphorus. Brussels: Torkel Opsahl Academic EPublisher , 2016.
Tait, Paul, dü. Factbox: Key Facts About White Phosphorus Munitions. 8 Mayıs 2009. https://www.reuters.com/article/us-afghanistan-phosphorus-facts-sb-idUSTRE5471T620090508 (erişildi: Nisan 2, 2021).
Henckaerts, Jean-Marie, ve Louise Doswald-Beck. Uluslararası İnsancıl Teamül (Örf-Adet) Hukuku. Çeviren Emre Öktem, Melike Batur Yamaner, Dolunay Özbek, Bleda Kurtdarcan, Mehmet Cengiz Uzun ve Abdullah Kaya. İstanbul: Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 2005.
«Memorandum to CCW Delegates – The Need to Re-Visit Protocol III on Incendiary Weapons.» Human Rights Watch. Kasım 2010. https://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/Memo%20to%20CCW%20Delegates%20-%20Protocol%20III%20on%20Incendiary%20Weapons.pdf (erişildi: Nisan 2, 2021).
Mojabi, Seyed Mohammad, Azade Navazi, Farzane Feizi, ve Morteza Ghourchi. «Environmental impact of white phosphorus weapons on urban areas.» 2010 International Conference on Environmental Engineering and Applications. IEEE Xplore, 2010. 112-116.
Reyhani, Roman. «The Legality of the Use of White Phosphorus by the United States Military During the 2004 Fallujah Assaults.» U. Pa. J.L. & Soc. Change 1 10 (2007): 1-46.
White Phosphorus Munitions. 4 Ağustos 2017.
http://www.weaponslaw.org/weapons/white-phosphorus-munitions (erişildi: Nisan
2, 2021).
[1] “White Phosphorus Munititions,” Weapons Law Encyclopedia, son düzenleme 4 Ağustos 2017, http://www.weaponslaw.org/weapons/white-phosphorus-munitions.
[2] Kullanıldığı zaman oluşturduğu görüntü için şu kısa videoya bakabilirsiniz: https://www.youtube.com/watch?v=-rB-nZj6sTs
[3] Stian Nordengen Christensen, Regulation of White Phosphorus (Brussels: Torkel Opsahl Academic EPublisher, 2016), 6, https://toaep.org/ops-pdf/6-christensen.
[4] Christensen, Regulation of White Phosphorus, 7-8.
[5] Seyed Mohammad Mojabi, Azade Navazi, Farzane Feizi ve Morteza Ghourchi, “Environmental impact of white phosphorus weapons on urban areas,” 2010 International Conference on Environmental Engineering and Applications, 2010, pp. 112-116, doi: 10.1109/ICEEA.2010.5596102.
[6] Weapons Law Encyclopedia, “White Phosphorus Munititions.”
[7] Sözleşmeye ve protokollere taraf devletlerin listesi için: https://treaties.un.org/pages/ViewDetails.aspx?chapter=26&clang=_en&mtdsg_no=XXVI-2&src=TREATY
(Türkiye III. Protokole taraf değildir.)
[8] Sözleşmenin ve protokollerin İngilizce tam metnine ulaşmak için: https://www.icrc.org/en/doc/assets/files/other/icrc_002_0811.pdf
[9] Christensen, Regulation of White Phosphorus, 24.
[10] Matthew J. Aiesi, “The Jus in Bello of White Phosphorus: Getting the Law Correct,” son düzenleme 26 Kasım 2019, https://www.lawfareblog.com/jus-bello-white-phosphorus-getting-law-correct.
[11] Paul Tait, “FACTBOX: Key facts about white phosphorus munitions,” Reuters, 8 Mayıs 2009, https://www.reuters.com/article/us-afghanistan-phosphorus-facts-sb-idUSTRE5471T620090508.
[12] Aiesi, “The Jus in Bello of White Phosphorus: Getting the Law Correct.”
[13] “Memorandum to CCW Delegates – The Need to Re-Visit Protocol III on Incendiary Weapons,” Human Rights, Kasım, 2010, 5, https://www.hrw.org/sites/default/files/related_material/Memo%20to%20CCW%20Delegates%20-%20Protocol%20III%20on%20Incendiary%20Weapons.pdf. (HRW, maddedeki tanımın beyaz fosfor ile diğer yakıcı silahları da kapsayacak şekilde düzenlenmesi gerektiğini ve sivillerin yakıcı silahlara karşı korunma alanının genişletilmesini savunmaktadır.)
[14] Sözleşmeye taraf devletler için: https://www.opcw.org/about-us/member-states, sözleşmenin İngilizce tam metni için: https://www.opcw.org/sites/default/files/documents/CWC/CWC_en.pdf
[15] Christensen, Regulation of White Phosphorus, 14.
[16] Weapons Law Encyclopedia, “White Phosphorus Munititions.”
[17] Aiesi, “The Jus in Bello of White Phosphorus: Getting the Law Correct.”
[18] Christensen, Regulation of White Phosphorus, 18-19.
[19] Roman Reyhani, The Legality of the use of White Phosphorus by the United States Military During the 2004 Fallujah Assault, 10 U. Pa. J.L. & Soc. Change 1 (2007): 15-16, https://scholarship.law.upenn.edu/jlasc/vol10/iss1/2.
[20] Jean-Marie Henckaerts ve Louise Doswald-Beck, Uluslararası İnsancıl Teamül (Örf-Adet) Hukuku (İstanbul: Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 2005), 263, https://www.icrc.org/en/doc/home/languages/turkish/files/uluslararasi-insancil-teamul-orfadet-hukuku-customary-ihl-vol1.pdf.
[21] Weapons Law Encyclopedia, “White Phosphorus Munititions.”
[22] Christensen, Regulation of White Phosphorus, 30.
[23] Henckaerts ve Doswald-Beck, Uluslararası İnsancıl Teamül (Örf-Adet) Hukuku, 271.
[24] Henckaerts ve Doswald-Beck, Uluslararası İnsancıl Teamül (Örf-Adet) Hukuku, 271.
[25] Christensen, Regulation of White Phosphorus, 35.
1,855 Toplam Görüntülenme
